gepubliceerd in Socialiter, Gymnasium Haganum, april 2018, p. 33 e.v.

 

Inleiding

Een van de wijze lessen die ik kreeg toen ik voor het eerst baas werd, was: ”Verschuil je nooit achter anderen als je impopulaire maatregelen moet nemen, zelfs niet als je het er zelf niet mee eens bent; als je je verschuilt, word je als laf ervaren en verlies je gegarandeerd al het respect van je medewerkers.”

Ik moet daar vaak aan denken als ik de huidige leiders van de gevestigde partijen zich zie verschuilen achter Brussel of achter internationale verdragen of achter de rechter in plaats van diezelfde maatregelen en vonnissen te verdedigen. De politieke leiders moeten die beslissingen en vonnissen verdedigen, omdat ze zelf vertegenwoordigers zijn van het rechtsstatelijke systeem waarin deze beslissingen weloverwogen genomen zijn. Niet verdedigen wordt gepercipieerd als laf.

Met die laffe houding verliezen ze inderdaad steeds meer het vertrouwen van de burger. Traditionele leiders creëren daarmee zelf, zonder dat ze dat blijkbaar door hebben, kansen voor populisten.

In de 1000 woorden die mij gegund zijn wil ik zeer kort de essentie van de democratische rechtsstaat op basis van vertegenwoordiging bespreken en raken aan theorieën uit de sociale psychologie die verklaren waarom wij allen gevoelig zijn voor populisten, vooral wanneer we een groeiende onzekerheid of angst voelen. Ik zal eindigen met een oproep aan ons allen. De representatieve, democratische rechtsstaat (hierna DRDR te noemen) is ons aller actieve steun waard naar mijn bescheiden mening.

DRDR

In een DRDR ligt voor mij het accent op rechtsstaat, een staat waarin iedereen (redelijk) gelijke kansen krijgt en (redelijk) gelijk en rechtvaardig behandeld wordt. Daaruit vloeit bijvoorbeeld voort dat ook rechten van minderheden gerespecteerd worden, maar ook dat bepaalde grondrechten, zoals vrijheid van meningsuiting en vrijheid van vereniging, als praktisch onaantastbaar worden beschouwd. Omdat de wetgever zich bewust is van het feit dat macht corrumpeert, kent een rechtsstaat daarnaast een machtsevenwicht. Om bijvoorbeeld de waan van de dag te temperen, worden rechters meestal voor het leven benoemd en worden burgemeesters niet gekozen.

Het democratische in DRDR staat in de eerste plaats voor de gelijkheid van eenieder. Waar we in de 19^de eeuw nog een censuskiesrecht kenden (alleen mannen met een bepaald inkomen, vermogen of diploma, mochten stemmen), is Nederland sinds 1919 een heuse democratie waarin alle meerderjarige mannen en vrouwen gelijkelijk mogen stemmen. Toen werd namelijk ook het actief vrouwenkiesrecht ingevoerd.

Representatie is nodig omdat de hardwerkende Nederlander geen tijd heeft zich goed te verdiepen in de complexe problemen waarover beslissingen moeten worden genomen. Daarvoor kiezen we volksvertegenwoordigers die vrijgemaakt worden om zaken wel grondig te bestuderen en belangen af te wegen.  Een klein voorbeeld: als burger van den Haag was ik er nog van overtuigd dat het geothermieproject in Den Haag Zuidwest een briljant project was dat veel navolging verdiende, als volksvertegenwoordiger ontdekte ik na het lezen van veel dossiers en het spreken met veel verschillende deskundigen, tot mijn grote verdriet, dat het tegendeel waar was.

Om praktische redenen worden de meeste besluiten in een democratie genomen bij meerderheid van stemmen. Dat betekent nog niet dat die beslissing een absolute waarheid vertegenwoordigt en daarom moet ook zo veel mogelijk rekening worden gehouden met zwaarwegende minderheidsstandpunten en –belangen. Al was het maar uit het welbegrepen eigenbelang. Wie vandaag tot de meerderheid behoort, kan morgen bij een minderheid blijken te horen. Kortom in een DRDR zijn volksvertegenwoordigers en andere politieke leiders zich er van bewust dat de tirannie van de meerderheid voorkomen moet worden en dat er altijd een kloof zal bestaan tussen wat de achterban wenst en wat mogelijk of rechtvaardig is. Opereren in een DRDR is een laveren tussen botsende principes en tegenovergestelde belangen en leiders moeten dat verdedigen.

Kansen voor populisten

De meesten van ons weten inmiddels dat het ons reptielenbrein is dat maakt dat we zo moeilijk weerstand kunnen bieden aan die reep chocola of aan die bitterballen. Immers gedurende het grootste deel van onze evolutie was gebrek aan eten onze grootste bedreiging, niet overvloed en obesitas.  En dus zijn we geprogrammeerd om vet en suiker lekker te vinden en er zo veel mogelijk van te eten. Het rationele deel van ons brein werkt veel trager en meestentijds lukt het niet tegen de instincten van het reptielenbrein in te gaan. Op vergelijkbare manier zijn we geprogrammeerd om mensen die niet sterk op ons lijken als een gevaar te zien. Immers het grootste deel van de evolutie leefden we in kleine stammen met mensen die veel op ons leken. Alleen die stamgenoten konden we vertrouwen. Die voorgeprogrammeerde, moeilijk te onderdrukken angst voor onbekenden en vreemden wordt groter als er ook van andere kanten gevaar dreigt, bijvoorbeeld doordat steeds meer banen verdwijnen. Dat is het moment waarop populistische leiders ons kunnen vangen. Immers zij maken de wereld prettig simpel, verdelen hem in goed en kwaad. Goed zijnde de groep waar we zelf bij horen en Kwaad de groep vreemden, de mensen die er anders uit zien. Populistische leiders spreken ons angstig reptielenbrein aan, stellen het gerust en geven ons traag werkende rationele brein het nakijken. Populistische leiders zijn herkenbaar aan het feit dat zij claimen uit naam van het volk te spreken, ja de enige zijn te zijn die de wil van het volk kunnen verwoorden. Eenieder die niet met hem is, is tegen en behoort bij de groep vreemden die het Kwaad vertegenwoordigen. Ons reptielenbrein voelt zich daar prettig bij en legt probleemloos het rationele brein het zwijgen op.

Kansen Keren

Populisten kunnen geneutraliseerd worden. Degene die dat wil doen moet zich realiseren dat de strijd op het niveau van het snelwerkende reptielenbrein wordt gestreden. Niet het rationele brein moet worden aangesproken. In tegenstelling tot wat onze minister-president denkt betekent dit dat een leider een hoopgevende, inspirerende visie moet presenteren en moet staan voor zijn visie en zijn daden. Immers de lafaard uit de inleiding geeft ons geen moed en zullen we niet volgen als het ons angstig te moede is.

Oproep: Steun ons DRDR

Al diegenen die zeggen de populistische leiders te willen bestrijden roep ik op actief te worden, politiek actief. In ons rechtstatelijk systeem past het om lid te worden van een politieke partij en zich actief te bemoeien met de keuze van de leiders.

Daniëlla Gidaly
Rechtsfilosoof