Beleid ☚☛ Praktijk
Een tijd geleden was ik bij een inspraakbijeenkomst van de gemeente. Het onderwerp was een nieuw beleidsplan van de gemeente rond zaken als gezondheid en eenzaamheid. De gemeente had een mooi pand afgehuurd, er was natuurlijk eerst een algemene sessie in een grote zaal. De portee van het inleidende verhaal was dat de gemeente vol daadkracht was en vooral ging stimuleren dat allerlei organisaties in wijken met een gezondheidsachterstand plekken zouden inrichten waar mensen konden komen sporten of waar eenzame mensen anderen konden ontmoeten of waar mensen advies konden krijgen over gezonde voeding, over geschikte beweging of over gezond omgaan met financiën of zo. En, oh ja, er was geen geld beschikbaar voor vrijwilligersvergoedingen.
Vervreemding
Daarna was het plan in tien thema’s gehakt en afhankelijk van je belangstelling kon je vervolgens in een klein zaaltje samen met medewerkers van andere organisaties in hetzelfde werkveld luisteren naar de uitleg van een paar ambtenaren over dat specifieke thema. Wij zaten met stomheid geslagen te luisteren en hadden maar een vraag voor de aanwezige ambtenaren: “Hoe gaan jullie zorgen dat je doelgroep naar al die duur ingerichte plekken en adviseurs gaan komen?” Waarop de ambtenaren ons even verbaasd vroegen; “Hoe bedoelen jullie?” En wij ze weer vroegen: “Maar weten jullie dan niet dat 95% van onze inspanning er in zit om eenzame of zieke mensen zo ver te krijgen dat ze opstaan, zich aankleden en het huis uitkomen? Weet je niet hoe vaak onze vrijwilligers die mensen bellen, bij ze langsgaan tot ze een keer meekomen en hoe vaak ze dat moeten herhalen voordat mensen uit zichzelf komen? We zitten niet te wachten op mooi ingerichte plekken, we ontmoeten ze in een buurthuis of gaan met ze wandelen. En die vrijwilligers zitten vaak in de bijstand. Die kunnen zich echt de onkosten niet permitteren, daar hebben ze een onkostenvergoeding voor nodig. Zonder onze vrijwilligers komt er niemand van de doelgroep naar jullie ontmoetings- of sport- of voorlichtingsplekken.
Mismatch
Ik moest aan die ontmoeting tussen twee werelden denken toen ik de oratie van Frans de Leeuw las over de mismatch tussen goedbedoelde overheidsinterventies en ingesleten gedragsmechanismen van mensen waar de interventies voor bedoeld zijn.[1]
De Leeuw stelt dat wij bij het bedenken, implementeren en evalueren van maatregelen veel te weinig de neurowetenschappelijke, sociologische en psychologische experts raadplegen. Zij kunnen vaak ex ante al aangeven of een maatregel een kans van slagen heeft en wat je kunt doen om de kans van slagen te verhogen.
Nog steeds houden wij te weinig
rekeningen zowel met de context waarin de maatregelen effect moeten sorteren
als met ingesleten gedragsmechanismen in mensen.
Topsalarissen
Een prachtig voorbeeld van zo een mechanisme is relatieve deprivatie: Of ik me arm of rijk voel, hangt voor een groot deel af van de vraag of ik meer of minder heb dan de mensen waar ik me mee meet. En die relatieve deprivatie maakt dat neurosociologen waarschijnlijk hadden kunnen voorspellen dat het publiceren van topinkomsten als effect zou hebben dat die salarissen steeds sneller zouden stijgen. Immers die ceo’s willen allemaal meer verdienen dan hun concollega’s, hun status hangt daar van af en geen Raad van Commissarissen durft zijn ceo ergens anders dan in het hoogste kwartiel te zetten qua inkomsten. En dat terwijl de bedoeling van de maatregel was de topsalarissen te matigen.
Onderzoek wijst uit dat de meest gehanteerde interventies uitgaan van (een combinatie van) financiële prikkels, overreding, dwang/handhaving en bescherming van zwakkeren. Onderzoek wijst ook uit dat de mechanismen die het beste werken zijn: leren, leren en nog eens leren, belonen en straffen, vooral binnen de eigen sociale groep en verhogen pakkans.
Actie Reactie & de wet van de onbedoelde neveneffecten
Zolang we daar geen rekening mee houden, zullen we zien dat de overheid maatregelen neemt die niet alleen niet gewenste effect hebben, maar om met von Mises te spreken een heleboel ongewenste effecten zullen genereren, waarop wij weer – actie reactie – nieuwe maatregelen zullen bedenken in plaats van op te houden met wat we deden.
[1] Frans L. de Leeuw, Gedragsmechanismen achter overheidsinterventies en rechtsregels, oratie 23.05.2008, Universiteit Maastricht